Kult idealnej, szczupłej i pięknej sylwetki przy globalnej epidemii otyłości to powszechne zjawisko, którego skutki mogą mieć fatalne konsekwencje dla zdrowia psychicznego i fizycznego jednostki. Anoreksja, bulimia i napady obżerania się należą do najczęściej występujących zaburzeń odżywiania na świecie. Sprawdź, czym są spowodowane zaburzenia odżywiania, jakie są ich rodzaje i jak wygląda leczenie.
Czy zaburzenia odżywiania to choroba psychiczna? Tak. Zgodnie z obowiązującą od 1 stycznia 2022 roku Międzynarodową Klasyfikacją Chorób – ICD-11(z ang. International Classification of Diseases, 11th Revision) zaburzenia odżywiania zostały opisane w rozdziale 6. pt.: Zaburzenia psychiczne, behawioralne lub neurorozwojowe (z ang. Mental, behavioural or neurodevelopmental disorders). Kryteria diagnostyczne grupy zaburzeń karmienia i odżywiania znajdziesz również w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego – DSM-5. Problemy z odżywianiem, łaknieniem, jedzeniem, dietą, wagą i sylwetką na poziomie psychicznym różnią się w zależności od regionu świata, wieku oraz płci. Co ciekawe, obawy dotyczące wagi i wynikające z tego zaburzenia odżywiania są znacznie bardziej rozpowszechnione wśród mężczyzn w niektórych społeczeństwach azjatyckich i wschodniośródziemnomorskich niż w obu Amerykach.
Powszechne zaabsorbowanie masą i kształtem ciała, m.in. z powodu globalnego rozpowszechniania ideałów za pośrednictwem środków masowego przekazu, zwykle niskiej wagi u kobiet i muskularnej budowy ciała u mężczyzn, przyczyniło się do wzrostu wskaźników zaburzeń odżywiania w wielu częściach świata. Wpływ na zaburzenia związane z jedzeniem i wagą ma również globalna epidemia otyłości. Jakie są skutki zaburzeń odżywiania? Jak odzyskać kontrolę nad jedzeniem? Jakie są metody leczenia? Zacznijmy od definicji zaburzeń odżywiania.
Zaburzenia odżywiania – definicja
Zaburzenia karmienia i odżywiania (z ang. Feeding and Eating Disorders) to jednostki chorobowe o podłożu psychicznym, które obejmują nieprawidłowe zachowania żywieniowe. Nie są one wynikiem innej choroby, etapu rozwojowego lub usankcjonowania kulturowego. Do zaburzeń karmienia zalicza się m.in. spożywanie substancji niejadalnych lub dobrowolne zwracanie pokarmu. Zaburzenia odżywiania obejmują zaś nieprawidłowe zaabsorbowanie jedzeniem, a także wyraźne problemy z kontrolą masy ciała i sylwetką.
Sklasyfikowane rodzaje zaburzeń odżywiania się to:
- anoreksja (jadłowstręt psychiczny),
- bulimia (żarłoczność psychiczna),
- zaburzenia z napadami objadania się,
- zaburzenie polegające na unikaniu i ograniczaniu przyjmowania pokarmu (ARFID),
- Zespół Pica,
- zaburzenie przeżuwania i zwracania pokarmu.
Zaburzenia odżywiania – przyczyny
Jakie są przyczyny zaburzeń odżywiania? Trudno wskazać jedną. Etiologia zaburzeń odżywiania jest z pewnością wieloczynnikowa. Najczęściej na problemy z odżywianiem mają wpływ: czynniki genetyczne i biologiczne (dziedziczenie), czynniki socjologiczne i kulturowe (moda, wzorce, presja społeczna) oraz czynniki psychologiczne (obniżone poczucie własnej wartości, depresja, perfekcjonizm, lęki związane z dorastaniem, nadmierna kontrola rodzicielska). Co ważne, zaburzenia odżywiania, niezależnie od rodzaju, mają zwykle pewne cechy wspólne. Nadmierna koncentracja na swoim wyglądzie, nieprawidłowe nawyki żywieniowe oraz przekonanie o nieprawidłowym obrazie własnego ciała to pierwsze sygnały alarmowe, na które trzeba szybko reagować. Po pomoc skieruj się nie tylko do dietetyka, ale przede wszystkim do psychoterapeuty, który podczas konsultacji psychologicznej pomoże Ci zdefiniować problem i wskaże skuteczne metody leczenia zaburzeń odżywiania.
Zaburzenia odżywiania – rodzaje
Choć zaburzenia odżywiania mają pewne cechy wspólne, ich przebieg, objawy oraz skutki zdrowotne różnią się w zależności od rodzaju. Poniżej znajdziesz definicje oraz kryteria diagnostyczne najczęściej występujących zaburzeń odżywiania.
Anoreksja
Jadłowstręt psychiczny (z ang. anorexia nervosa) charakteryzuje się istotnie niską masą ciała w stosunku do wzrostu, wieku i etapu rozwojowego jednostki, co nie jest spowodowane innymi chorobami lub niedostępnością pożywienia. Powszechnie stosowanym przy anoreksji progiem jest wskaźnik masy ciała – BMI (z ang. Body Mass Index) – poniżej 18,5 kg/m2 u dorosłych oraz BMI odpowiednie dla wieku poniżej 5. centyla u dzieci i młodzieży. Kryterium diagnostycznym może być również szybka utrata masy ciała, np. ponad 20 proc. w ciągu 6 miesięcy.
Anoreksji towarzyszy zwykle utrwalony wzorzec zachowań, uniemożliwiających powrót do prawidłowej masy ciała, w tym: zachowania mające na celu zmniejszenie zapotrzebowania energetycznego (ograniczone jedzenie), zachowania przeczyszczające (np. prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających) oraz zachowania mające na celu zwiększenie wydatku energetycznego (np. nadmierny wysiłek fizyczny), co ma związek z lękiem przed przybraniem na wadze. Niska masa ciała i bardzo szczupła sylwetka ma kluczowe znaczenie dla samooceny danej osoby. Waga bywa również błędnie postrzegana jako normalna, a nawet nadmierna.
Bulimia
Żarłoczność psychiczna (z ang. bulimia nervosa) charakteryzuje się częstymi i nawracającymi epizodami objadania się (np. raz w tygodniu lub częściej, przez co najmniej miesiąc). Podczas epizodu objadania się jednostka doświadcza subiektywnej utraty kontroli nad jedzeniem, je znacznie więcej lub inaczej niż zwykle, czuje się niezdolna do zaprzestania jedzenia, ograniczenia rodzaju lub ilości spożywanego jedzenia. Objadaniu się towarzyszą powtarzające się, niewłaściwe zachowania kompensacyjne, mające na celu zapobieganie przybieraniu na wadze (np. prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających lub lewatyw, forsowne ćwiczenia).
Osoba cierpiąca na bulimię jest zaabsorbowana swoją sylwetką lub wagą ciała, co silnie wpływa na jej samoocenę. Doświadcza także wyraźnego niepokoju związanego z napadami objadania się, niewłaściwym zachowaniem kompensacyjnym oraz znacznym upośledzeniem funkcjonowania – osobistego, rodzinnego, społecznego, edukacyjnego czy zawodowego.
Zaburzenie z napadami objadania się
Zaburzenie z napadami objadania się (z ang. binge eating disorder) charakteryzuje się częstymi i nawracającymi epizodami napadowego objadania się (np. raz w tygodniu lub częściej, przez kilka miesięcy), podczas których występuje utrata kontroli nad jedzeniem. Objadanie się jest odbierane jako bardzo niepokojące i często towarzyszą mu negatywne emocje, np. poczucie winy i wstręt.
W przeciwieństwie do bulimii epizodom napadowego objadania się nie towarzyszą regularnie, niewłaściwe zachowania kompensacyjne, mające na celu zapobieganie przybieraniu na wadze (np. prowokowanie wymiotów). Występuje jednak wyraźny niepokój związany z napadami oraz znacznym upośledzeniem funkcjonowania w społeczeństwie.
Unikanie i ograniczanie przyjmowania pokarmu
Zaburzenie polegające na unikaniu i ograniczaniu przyjmowania pokarmu (z ang. avoidant-restrictive food intake disorder, ARFID) wiąże się z:
- przyjmowaniem niewystarczającej ilości lub różnorodności pokarmu, co skutkuje znaczną utratą masy ciała, niedoborami żywieniowymi, które wymagają hospitalizacji, uzależnieniem od doustnych suplementów diety, koniecznością karmienia przez sondę,
- znacznym upośledzeniem w zakresie funkcjonowania osobistego, rodzinnego, społecznego, edukacyjnego i zawodowego, np. z powodu unikania lub dystresu, związanego z uczestnictwem w doświadczeniach społecznych związanych z jedzeniem.
Wzorzec zachowania żywieniowego nie jest tu motywowany koncentracją na masie ciała lub sylwetce. Ograniczenia w przyjmowaniu pokarmów i ich wpływ na wagę, inne aspekty zdrowia lub funkcjonowanie nie wynikają z niedostępności pożywienia i nie są też przejawem innej choroby.
Zespół Pica
Zespół Pica (syndrom łaknienia spaczonego) charakteryzuje się regularnym spożywaniem substancji niejadalnych, takich jak:
- przedmioty i inne materiały, w tym pochodzenia organicznego, np. glina, ziemia, kreda, gips, plastik, metal, papier,
- surowe składniki żywnościowe, np. duże ilości soli lub mąki, co jest na tyle uporczywe lub ciężkie, że wymaga opieki medycznej.
Zespół Pica diagnozuje się u osób, które są w takim wieku, że rozróżniają substancje jadalne od niejadalnych, co zwykle następuje około drugiego roku życia. Świadome spożywanie produktów niejadalnych powoduje uszczerbek na zdrowiu, upośledzenie funkcjonowania społecznego lub znaczne ryzyko utraty życia.
Zaburzenie przeżuwania i zwracania pokarmu
Zaburzenie przeżuwania i zwracania pokarmu (z ang. rumination-regurgitation disorder) charakteryzuje się celowym i powtarzającym się zwracaniem wcześniej połkniętych pokarmów do ust, z opcją ich ponownego przeżuwania i połykania lub celowego wypluwania, ale nie tak, jak przy wymiotach. Zwracanie pokarmów jest częste, występuje co najmniej kilka razy w tygodniu i utrzymuje się co najmniej przez kilka tygodni. Regurgitacji nie można przy tym uzasadnić inną chorobą, np. zwężeniem przełyku, zaburzeniami nerwowo-mięśniowymi wpływającymi na funkcjonowanie przełyku lub nudnościami. Zaburzenia przeżuwania i zwracania pokarmu należy rozpoznawać tylko u osób, które osiągnęły wiek rozwojowy wynoszący co najmniej 2 lata.
Objawy zaburzeń odżywiania
Zastanawiasz się, jakie są objawy zaburzeń odżywiania? Choć wszystko zależy od rodzaju zaburzenia, możemy wyróżnić kilka charakterystycznych cech wspólnych, w tym:
- nadmierne zaabsorbowanie wagą ciała i sylwetką, przejawiające się takimi zachowaniami, jak: wielokrotne ważenie się, częste dokonywanie pomiarów ciała i przeglądanie się w lustrach, ciągłe monitorowanie kaloryczności pożywienia, poszukiwanie informacji o tym, jak schudnąć lub odwrotnie – skrajne unikanie ważenia się, posiadania luster w domu, noszenia obcisłych ubrań;
- znacznie zaniżoną masę ciała w stosunku do wzrostu, wieku, etapu rozwoju lub historii wagi;
- uporczywy wzorzec restrykcyjnego jedzenia lub inne, powtarzające się, niewłaściwe zachowania kompensacyjne, których celem jest ustalenie lub utrzymanie nieprawidłowo niskiej masy ciała, w tym: głodzenie się, wybieranie pokarmów niskokalorycznych, zbyt powolne spożywanie małych ilości pokarmu, ukrywanie, wypluwanie lub zwracanie pokarmu, stosowanie środków przeczyszczających, diuretyków, lewatyw;
- zachowania, których celem jest zwiększenie wydatku energetycznego, np. poprzez nadmierny wysiłek fizyczny, nadpobudliwość ruchową, celową ekspozycję na zimno, stosowanie leków zwiększających wydatek energetyczny (używki, leki odchudzające, ziołowe produkty odchudzające, hormony tarczycy);
- częste i nawracające epizody objadania się z utratą kontroli nad swoimi zachowaniami żywieniowymi, w odniesieniu do ilości, jakości i rodzaju spożywanego pokarmu;
- niepokój, lęk, stres, związany z niewłaściwymi zachowaniami kompensacyjnymi, a także znaczne upośledzenie funkcjonowania w społeczeństwie;
- niedobory żywieniowe, uzależnienie od doustnych suplementów diety lub karmienia przez sondę, co wpływa negatywnie na zdrowie fizyczne danej osoby,
- regularne spożywanie substancji i produktów niejadalnych;
- celowe i powtarzające się wciąganie wcześniej połkniętego pokarmu z powrotem do ust (zwracanie), gdzie można ponownie go przeżuć, połknąć lub celowo wypluć.
Jak leczyć problemy z odżywianiem?
Jakie są skutki zaburzeń odżywiania? Trudności w wielu obszarach funkcjonowania społecznego, rodzinnego, edukacyjnego, zawodowego, to zaledwie wierzchołek góry lodowej. Najbardziej niebezpieczne są zaburzenia stanu zdrowia wywołane złym odżywianiem, w tym realne ryzyko hospitalizacji, a w skrajnych przypadkach śmierci. Zaburzenia odżywiania o podłożu psychicznym mogą wiązać się z niską samooceną i obniżonym poczuciem własnej wartości, depresją, lękiem, nerwicą czy zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym. Właśnie dlatego psychoterapia jest niezbędna w procesie leczenia zaburzeń odżywiania.
Psychoterapeuta uczy, jak wyjść z zaburzeń odżywiania, zwłaszcza z bulimii i napadowego objadania się, stosując głównie terapię poznawczo-behawioralną. Pomocne mogą być również innego rodzaju terapie, w tym podejście systemowe lub psychodynamiczne. Anoreksja jest zdecydowanie bardziej złożonym zaburzeniem, które wymaga kompleksowej opieki, wrażliwości, cierpliwości i ostrożności. Czy można wyleczyć zaburzenia odżywiania u dzieci i nastolatków? W tym procesie niezwykle ważne jest wczesne rozpoczęcie pracy z psychoterapeutą i zaangażowanie rodziców. Z pomocą przychodzą psychoterapia dzieci oraz terapia rodzinna.