Czym jest ASD i jak rozpoznać zaburzenia ze spektrum autyzmu? Najczęściej ASD objawia się w postaci poważnych deficytów związanych z trzema podstawowymi obszarami funkcjonowania człowieka. Trudności z wchodzeniem w interakcje społeczne, z prowadzeniem komunikacji społecznej oraz występowanie powtarzających się i stereotypowych zachowań trwają całe życie. Do spektrum autyzmu zalicza się zaburzenia, diagnozowane do niedawna jako: autyzm dziecięcy, autyzm atypowy, Zespół Aspergera, dziecięce zaburzenia dezintegracyjne oraz całościowe zaburzenie rozwoju. Sprawdź, jakie są objawy i sposoby leczenia zaburzeń ze spektrum autyzmu w świetle nowej klasyfikacji ICD-11.
Chociaż zaburzenie ze spektrum autyzmu może zacząć objawiać się klinicznie w każdym wieku, również dorosłym, trwa całe życie. Objawy i skutki ASD mogą się także różnić w zależności od zdolności intelektualnych i językowych, współwystępujących warunków i kontekstu środowiskowego. Ograniczone i powtarzające się (stereotypowe) zachowania, zwłaszcza sensomotoryczne u dzieci, wydają się powszechne, spójne i potencjalnie bardzo poważne w skutkach. W wieku szkolnym i w okresie dojrzewania występują rzadziej i są mniej intensywne, zwykle za sprawą kompleksowej i interdyscyplinarnej terapii. Poznaj definicję zaburzenia ze spektrum autyzmu i sprawdź, w jaki sposób się objawia.
Co to jest zaburzenie ze spektrum autyzmu – definicja
W obowiązującej od 1 stycznia 2022 roku Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, rewizja 11 – ICD-11 (z ang. International Classification of Diseases, 11th Revision) zaburzenia ze spektrum autyzmu zostały zaliczone do zaburzeń neurorozwojowych (z ang. Neurodevelopmental disorders) i szeroko opisane w rozdziale szóstym. Zaburzenia neurorozwojowe to zaburzenia behawioralne i poznawcze, pojawiające się w okresie rozwojowym, które wiążą się ze znacznymi trudnościami w nabywaniu i wykonywaniu określonych funkcji intelektualnych, motorycznych, językowych lub społecznych. Przypuszczalna etiologia zaburzeń neurorozwojowych jest złożona i w wielu przypadkach nieznana. Przyjrzyjmy się teraz dokładniej definicji zaburzeń ze spektrum autyzmu oraz ich objawom.
Zaburzenie ze spektrum autyzmu (z ang. Autism Spectrum Disorder, ASD) charakteryzuje się utrzymującymi się deficytami zdolności inicjowania i podtrzymywania interakcji społecznych oraz komunikacji społecznej, a także szeregiem ograniczonych, powtarzalnych i nieelastycznych wzorców zachowań, zainteresowań lub czynności, które są wyraźnie nietypowe lub nadmierne w stosunku do wieku danej osoby oraz kontekstu socjokulturowego.
Początek zaburzenia ze spektrum autyzmu występuje w okresie rozwojowym, zwykle we wczesnym dzieciństwie, ale objawy mogą ujawnić się w pełni dopiero później, kiedy wymagania społeczne przekraczają ograniczone możliwości osoby dotkniętej zaburzeniem. Deficyty są na tyle poważne, że powodują upośledzenie w najważniejszych obszarach funkcjonowania jednostki, w tym: osobistym, rodzinnym, społecznym, edukacyjnym, zawodowym i wielu innych. Są wszechobecne i można zaobserwować je we wszystkich warunkach, chociaż mogą się różnić w zależności od kontekstu. Niektóre osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu są w stanie odpowiednio funkcjonować w wielu kontekstach, dzięki wyjątkowemu wysiłkowi lub terapii, zatem ich deficyty mogą nie być widoczne dla innych. W takich przypadkach nadal jednak ważne jest właściwe rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu.
ASD – choroba, na którą nie ma lekarstwa
W wielu przypadkach przyczyny występowania zaburzeń ze spektrum autyzmu nie są znane medycynie. Nie ma też lekarstwa, które pomogłoby poradzić sobie osobom z ASD ze znacznymi deficytami społecznymi. Bez wcześnie włączonej terapii objawy ASD mogą nasilać się z wiekiem i całkowicie uniemożliwić funkcjonowanie w społeczeństwie. Wiemy jednak, że zaburzeniom ze spektrum autyzmu mogą towarzyszyć zaburzenia rozwoju intelektualnego (łagodne, umiarkowane, ciężkie, głębokie lub tymczasowe), w tym upośledzenie zdolności językowych.
Pojęcie języka funkcjonalnego odnosi się do zdolności jednostki do używania języka w celach instrumentalnych, np. do wyrażania osobistych potrzeb i pragnień. Wprowadzono je, aby zwrócić uwagę na werbalne i niewerbalne deficyty językowe, w tym niezdolność do używania więcej niż pojedynczych słów lub prostych zwrotów, a także na całkowity brak zdolności posługiwania się językiem, które występują u niektórych osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Ze względu na złożoność i zróżnicowanie objawów, ASD nie jest typową jednostką chorobową. Mówimy o indywidualnych zaburzeniach, które dotykają wielu najważniejszych obszarów zdrowia, życia i funkcjonowania społecznego jednostki. Jak zatem rozpoznać typowe objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu?
Objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu
Pierwszą grupą objawów, które stanowią podstawę do zdiagnozowania zaburzenia ze spektrum autyzmu, są utrzymujące się deficyty w inicjowaniu i podtrzymywaniu komunikacji społecznej oraz interakcji, które odbiegają od typowego funkcjonowania, biorąc pod uwagę wiek i poziom rozwoju intelektualnego jednostki. Specyficzne objawy tych deficytów różnią się w zależności od wieku, zdolności werbalnych i intelektualnych oraz nasilenia zaburzeń. Zwykle manifestowane są poprzez:
- brak zainteresowania rozmową oraz trudnościami ze zrozumieniem werbalnych lub niewerbalnych komunikatów, w tym nieodpowiednie reakcje na te komunikaty,
- brak lub niski poziom integracji języka mówionego z typowymi komunikatami niewerbalnymi, tj. niepodtrzymywanie kontaktu wzrokowego, brak gestykulacji, mimiki i ogólnej synchronizacji języka z mową ciała,
- brak zrozumienia dla idei używanie języka w kontekstach społecznych oraz nieumiejętność inicjowania i podtrzymywania konwersacji,
- upośledzenie świadomości społecznej – prowadzące do zachowań, które nie są odpowiednio modulowane, w zależności od kontekstu społecznego,
- brak wyobraźni oraz zdolności do rozpoznawania cudzych stanów umysłowych, a co za tym idzie – brak reakcji na uczucia, stany emocjonalne i postawy innych,
- brak potrzeby współdzielenia się zainteresowaniami,
- nieumiejętność nawiązywania i utrzymywania typowych relacji rówieśniczych.
Drugą grupę objawów zaburzenia ze spektrum autyzmu stanowią utrzymujące się ograniczone, powtarzające się i nieelastyczne wzorce zachowań, zainteresowań lub czynności, które są wyraźnie nietypowe lub nadmierne w stosunku do wieku danej osoby i kontekstu społeczno-kulturowego. Możemy wyróżnić tutaj przede wszystkim:
- brak zdolności przystosowywania się do nowych doświadczeń i okoliczności, z towarzyszącym cierpieniem, które może być wywołane przez drobne zmiany w znanym środowisku lub w odpowiedzi na nieprzewidziane zdarzenia,
- nieelastyczne trzymanie się określonych procedur, np. w kontekście geograficznym (podążanie wyłącznie znanymi trasami) lub planu dnia (sztywno określone godziny wstawania i kładzenia się spać, spożywania posiłków, korzystania ze środków transportu, czasu spędzanego poza domem, powrotu itp.), przy czym każde odstępstwo od reguły wiąże się z silnym sprzeciwem, stresem, a nawet atakiem złości lub paniki,
- nadmierne trzymanie się i przestrzeganie zasad (np. podczas grania w gry),
- nadmierne i uporczywe, zrytualizowane wzorce zachowań (np. ustawianie zabawek lub przedmiotów w rzędach, sortowanie przedmiotów w określony sposób), które nie mają żadnego celu,
- powtarzające się i stereotypowe ruchy motoryczne, w tym: ruchy całego ciała (np. kołysanie), nietypowy chód (np. chodzenie na palcach), nietypowe ruchy dłoni lub palców oraz przyjmowanie określonej postawy ciała, co jest powszechne zwłaszcza we wczesnym dzieciństwie,
- trwałe zaabsorbowanie jednym lub kilkoma specjalnymi zainteresowaniami, częściami przedmiotów lub określonymi typami bodźców (w tym mediami) lub niezwykle silne przywiązanie do określonych przedmiotów,
- trwająca całe życie nadmierna i uporczywa nadwrażliwość na bodźce zmysłowe lub niezwykłe zainteresowanie bodźcem zmysłowym, które może obejmować rzeczywiste lub przewidywane dźwięki, światło, tekstury (zwłaszcza odzieży i żywności), zapachy i smaki, ciepło, zimno lub ból.
Terapia osób z ASD – jak leczyć zaburzenia ze spektrum autyzmu?
Terapia zaburzeń ze spektrum autyzmu ma charakter kompleksowy i interdyscyplinarny. U dzieci z ASD zastosowanie znajduje przede wszystkim terapia behawioralna (np. stosowana analiza behawioralna, SAZ). Pod uwagę są również brane założenia psychologii rozwojowej. Kluczem do sukcesu jest nacisk na pracę w naturalnych warunkach, która pomaga niwelować deficyty, rozwijając umiejętności związane przede wszystkim z interakcjami społecznymi. W terapii małych dzieci wskazany jest udział rodziców, w przypadku starszych – z terapią związani są pośrednio rówieśnicy. Wysokofunkcjonujące dzieci i młodzież z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą korzystać z treningów umiejętności społecznych i terapii poznawczo-behawioralnej, koncentrując się na problemach, związanych m.in. z lękiem.
Jeśli ASD towarzyszą inne zaburzenia, np. ADHD, depresja, epilepsja, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, dysmorfofobia lub zespół stresu pourazowego, zastosowanie znajdują typowe kryteria diagnostyczne oraz metody leczenia, dostosowane do rodzaju współistniejącego problemu lub choroby. Dorosłe osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, które nie mają znacznych trudności w nauce, powinny brać udział w indywidualnych lub grupowych treningach umiejętności społecznych, zawodowych lub przystosowujących do życia oraz podjąć terapię behawioralną przy zachowaniach trudnych. Pomoc psychologiczna jest fundamentalnym elementem długofalowego leczenia zaburzeń ze spektrum autyzmu.