Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) – definicja, objawy, terapia

Czym jest ASD i jak rozpoznać zaburzenia ze spektrum autyzmu? Najczęściej ASD objawia się w postaci poważnych deficytów związanych z trzema podstawowymi obszarami funkcjonowania człowieka. Trudności z wchodzeniem w interakcje społeczne, z prowadzeniem komunikacji społecznej oraz występowanie powtarzających się i stereotypowych zachowań trwają całe życie. Do spektrum autyzmu zalicza się zaburzenia, diagnozowane do niedawna jako: autyzm dziecięcy, autyzm atypowy, Zespół Aspergera, dziecięce zaburzenia dezintegracyjne oraz całościowe zaburzenie rozwoju. Sprawdź, jakie są objawy i sposoby leczenia zaburzeń ze spektrum autyzmu w świetle nowej klasyfikacji ICD-11.

Chociaż zaburzenie ze spektrum autyzmu może zacząć objawiać się klinicznie w każdym wieku, również dorosłym, trwa całe życie. Objawy i skutki ASD mogą się także różnić w zależności od zdolności intelektualnych i językowych, współwystępujących warunków i kontekstu środowiskowego. Ograniczone i powtarzające się (stereotypowe) zachowania, zwłaszcza sensomotoryczne u dzieci, wydają się powszechne, spójne i potencjalnie bardzo poważne w skutkach. W wieku szkolnym i w okresie dojrzewania występują rzadziej i są mniej intensywne, zwykle za sprawą kompleksowej i interdyscyplinarnej terapii. Poznaj definicję zaburzenia ze spektrum autyzmu i sprawdź, w jaki sposób się objawia.

Co to jest zaburzenie ze spektrum autyzmu – definicja

W obowiązującej od 1 stycznia 2022 roku Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, rewizja 11 – ICD-11 (z ang. International Classification of Diseases, 11th Revision) zaburzenia ze spektrum autyzmu zostały zaliczone do zaburzeń neurorozwojowych (z ang. Neurodevelopmental disorders) i szeroko opisane w rozdziale szóstym. Zaburzenia neurorozwojowe to zaburzenia behawioralne i poznawcze, pojawiające się w okresie rozwojowym, które wiążą się ze znacznymi trudnościami w nabywaniu i wykonywaniu określonych funkcji intelektualnych, motorycznych, językowych lub społecznych. Przypuszczalna etiologia zaburzeń neurorozwojowych jest złożona i w wielu przypadkach nieznana. Przyjrzyjmy się teraz dokładniej definicji zaburzeń ze spektrum autyzmu oraz ich objawom.

Zaburzenie ze spektrum autyzmu (z ang. Autism Spectrum Disorder, ASD) charakteryzuje się utrzymującymi się deficytami zdolności inicjowania i podtrzymywania interakcji społecznych oraz komunikacji społecznej, a także szeregiem ograniczonych, powtarzalnych i nieelastycznych wzorców zachowań, zainteresowań lub czynności, które są wyraźnie nietypowe lub nadmierne w stosunku do wieku danej osoby oraz kontekstu socjokulturowego.

Początek zaburzenia ze spektrum autyzmu występuje w okresie rozwojowym, zwykle we wczesnym dzieciństwie, ale objawy mogą ujawnić się w pełni dopiero później, kiedy wymagania społeczne przekraczają ograniczone możliwości osoby dotkniętej zaburzeniem. Deficyty są na tyle poważne, że powodują upośledzenie w najważniejszych obszarach funkcjonowania jednostki, w tym: osobistym, rodzinnym, społecznym, edukacyjnym, zawodowym i wielu innych. Są wszechobecne i można zaobserwować je we wszystkich warunkach, chociaż mogą się różnić w zależności od kontekstu. Niektóre osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu są w stanie odpowiednio funkcjonować w wielu kontekstach, dzięki wyjątkowemu wysiłkowi lub terapii, zatem ich deficyty mogą nie być widoczne dla innych. W takich przypadkach nadal jednak ważne jest właściwe rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu.

ASD – choroba, na którą nie ma lekarstwa

W wielu przypadkach przyczyny występowania zaburzeń ze spektrum autyzmu nie są znane medycynie. Nie ma też lekarstwa, które pomogłoby poradzić sobie osobom z ASD ze znacznymi deficytami społecznymi. Bez wcześnie włączonej terapii objawy ASD mogą nasilać się z wiekiem i całkowicie uniemożliwić funkcjonowanie w społeczeństwie. Wiemy jednak, że zaburzeniom ze spektrum autyzmu mogą towarzyszyć zaburzenia rozwoju intelektualnego (łagodne, umiarkowane, ciężkie, głębokie lub tymczasowe), w tym upośledzenie zdolności językowych.

Pojęcie języka funkcjonalnego odnosi się do zdolności jednostki do używania języka w celach instrumentalnych, np. do wyrażania osobistych potrzeb i pragnień. Wprowadzono je, aby zwrócić uwagę na werbalne i niewerbalne deficyty językowe, w tym niezdolność do używania więcej niż pojedynczych słów lub prostych zwrotów, a także na całkowity brak zdolności posługiwania się językiem, które występują u niektórych osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Ze względu na złożoność i zróżnicowanie objawów, ASD nie jest typową jednostką chorobową. Mówimy o indywidualnych zaburzeniach, które dotykają wielu najważniejszych obszarów zdrowia, życia i funkcjonowania społecznego jednostki. Jak zatem rozpoznać typowe objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu?

Objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu

Pierwszą grupą objawów, które stanowią podstawę do zdiagnozowania zaburzenia ze spektrum autyzmu, są utrzymujące się deficyty w inicjowaniu i podtrzymywaniu komunikacji społecznej oraz interakcji, które odbiegają od typowego funkcjonowania, biorąc pod uwagę wiek i poziom rozwoju intelektualnego jednostki. Specyficzne objawy tych deficytów różnią się w zależności od wieku, zdolności werbalnych i intelektualnych oraz nasilenia zaburzeń. Zwykle manifestowane są poprzez:

brak zainteresowania rozmową oraz trudnościami ze zrozumieniem werbalnych lub niewerbalnych komunikatów, w tym nieodpowiednie reakcje na te komunikaty,

brak lub niski poziom integracji języka mówionego z typowymi komunikatami niewerbalnymi, tj. niepodtrzymywanie kontaktu wzrokowego, brak gestykulacji, mimiki i ogólnej synchronizacji języka z mową ciała,

brak zrozumienia dla idei używanie języka w kontekstach społecznych oraz nieumiejętność inicjowania i podtrzymywania konwersacji,

upośledzenie świadomości społecznej – prowadzące do zachowań, które nie są odpowiednio modulowane, w zależności od kontekstu społecznego,

brak wyobraźni oraz zdolności do rozpoznawania cudzych stanów umysłowych, a co za tym idzie – brak reakcji na uczucia, stany emocjonalne i postawy innych,

brak potrzeby współdzielenia się zainteresowaniami,

nieumiejętność nawiązywania i utrzymywania typowych relacji rówieśniczych.

Drugą grupę objawów zaburzenia ze spektrum autyzmu stanowią utrzymujące się ograniczone, powtarzające się i nieelastyczne wzorce zachowań, zainteresowań lub czynności, które są wyraźnie nietypowe lub nadmierne w stosunku do wieku danej osoby i kontekstu społeczno-kulturowego. Możemy wyróżnić tutaj przede wszystkim:

brak zdolności przystosowywania się do nowych doświadczeń i okoliczności, z towarzyszącym cierpieniem, które może być wywołane przez drobne zmiany w znanym środowisku lub w odpowiedzi na nieprzewidziane zdarzenia,

nieelastyczne trzymanie się określonych procedur, np. w kontekście geograficznym (podążanie wyłącznie znanymi trasami) lub planu dnia (sztywno określone godziny wstawania i kładzenia się spać, spożywania posiłków, korzystania ze środków transportu, czasu spędzanego poza domem, powrotu itp.), przy czym każde odstępstwo od reguły wiąże się z silnym sprzeciwem, stresem, a nawet atakiem złości lub paniki,

nadmierne trzymanie się i przestrzeganie zasad (np. podczas grania w gry),

nadmierne i uporczywe, zrytualizowane wzorce zachowań (np. ustawianie zabawek lub przedmiotów w rzędach, sortowanie przedmiotów w określony sposób), które nie mają żadnego celu,

powtarzające się i stereotypowe ruchy motoryczne, w tym: ruchy całego ciała (np. kołysanie), nietypowy chód (np. chodzenie na palcach), nietypowe ruchy dłoni lub palców oraz przyjmowanie określonej postawy ciała, co jest powszechne zwłaszcza we wczesnym dzieciństwie,

trwałe zaabsorbowanie jednym lub kilkoma specjalnymi zainteresowaniami, częściami przedmiotów lub określonymi typami bodźców (w tym mediami) lub niezwykle silne przywiązanie do określonych przedmiotów,

trwająca całe życie nadmierna i uporczywa nadwrażliwość na bodźce zmysłowe lub niezwykłe zainteresowanie bodźcem zmysłowym, które może obejmować rzeczywiste lub przewidywane dźwięki, światło, tekstury (zwłaszcza odzieży i żywności), zapachy i smaki, ciepło, zimno lub ból.

Terapia osób z ASD – jak leczyć zaburzenia ze spektrum autyzmu?

Terapia zaburzeń ze spektrum autyzmu ma charakter kompleksowy i interdyscyplinarny. U dzieci z ASD zastosowanie znajduje przede wszystkim terapia behawioralna (np. stosowana analiza behawioralna, SAZ). Pod uwagę są również brane założenia psychologii rozwojowej. Kluczem do sukcesu jest nacisk na pracę w naturalnych warunkach, która pomaga niwelować deficyty, rozwijając umiejętności związane przede wszystkim z interakcjami społecznymi. W terapii małych dzieci wskazany jest udział rodziców, w przypadku starszych – z terapią związani są pośrednio rówieśnicy. Wysokofunkcjonujące dzieci i młodzież z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą korzystać z treningów umiejętności społecznych i terapii poznawczo-behawioralnej, koncentrując się na problemach, związanych m.in. z lękiem.

Jeśli ASD towarzyszą inne zaburzenia, np. ADHD, depresja, epilepsja, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, dysmorfofobia lub zespół stresu pourazowego, zastosowanie znajdują typowe kryteria diagnostyczne oraz metody leczenia, dostosowane do rodzaju współistniejącego problemu lub choroby. Dorosłe osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, które nie mają znacznych trudności w nauce, powinny brać udział w indywidualnych lub grupowych treningach umiejętności społecznych, zawodowych lub przystosowujących do życia oraz podjąć terapię behawioralną przy zachowaniach trudnych. Pomoc psychologiczna jest fundamentalnym elementem długofalowego leczenia zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Jak radzić sobie z ostrą reakcją na stres?

Stres to integralna część naszego życia. Nie możemy uniknąć wszystkich stresujących sytuacji, choć warto nauczyć się radzić sobie z tym, co spotyka nas na bieżąco – w szkole, w pracy, w kontaktach interpersonalnych. Dzięki ćwiczeniom oddechowym, relaksacyjnym oraz treningom antystresowym, możemy wypracować strategie przezwyciężania stresu, aby nie stał się dolegliwością przewlekłą. Zupełnie inaczej jest z psychologiczną reakcją organizmu na traumę, z czym najczęściej mamy do czynienia niespodziewanie. Dowiedz się, jak radzić sobie z ostrą reakcją na stres i jakie są metody leczenia zespołu stresu pourazowego.

Bardzo silny i nieoczekiwanie pojawiający się stres, który diametralnie zmienia nasze życie to trauma, definiowana jako uraz psychologiczny. Trauma jest reakcją na zdarzenie, zagrażające zdrowiu lub życiu człowieka. Termin ten bywa nadużywany w języku potocznym, odnosi się zaś wyłącznie do poważnego uszczerbku, powstałego na skutek uzasadnionej obawy o życie.

Warto wiedzieć, że reakcje organizmu na stres mogą być różne w zależności od czasu jego trwania, nasilenia objawów oraz wrażliwości i osobowości danego człowieka. Występująca tuż po sytuacji stresowej reakcja, może być krótkotrwała i nie powodować dalszych konsekwencji zdrowotnych. Pojawiające się z opóźnieniem dolegliwości psychologiczne i somatyczne, jako odpowiedź organizmu na bardzo silny stres, mogą zaś znacząco pogorszyć jakość naszego funkcjonowania. Poniżej omawiamy wybrane zaburzenia psychiczne, powstałe w wyniku doświadczenia silnego stresu.

Psychologiczne reakcje na stres traumatyczny – ASD i PTSD

Zaburzenia psychiczne, związane ze stresem, to przede wszystkim zespół stresu pourazowego – PTSD (od ang. post-traumatic stress disorder). W PTSD może, ale nie musi, przekształcić się tzw. szok psychiczny, czy też wstrząs, który pojawia się jako naturalna reakcja organizmu człowieka na traumatyczne wydarzenie, np. wypadek samochodowy lub śmierć bliskiej osoby.

Ostra reakcja na stres – ASD (od ang. acute stress disorder lub acute stress reaction) pojawia się bezpośrednio – od razu – lub po kilku godzinach od wystąpienia traumatycznej sytuacji i zwykle ustępuje w ciągu dwóch-trzech dni. Objawy mogą jednak utrzymywać się do czterech tygodni.

Jeśli objawy ASD doskwierają po miesiącu od traumatycznego wydarzenia lub pojawiają się nowe symptomy traumy, jest to przesłanką do postawienia diagnozy PTSD. W celu głębszego zrozumienia, na czym polegają psychologiczne reakcje na stres, omawiamy poniżej znaczenia stresu oraz traumy.

Czym jest stres?

Stres to inaczej napięcie psychiczne. Definiowany jest jako psychologiczny stan silnego pobudzenia myśli i uczuć, gotowości do szybkiego działania, który pojawia się zwykle w sytuacjach trudnych oraz zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla nas celów. Stres obciąża nasz system regulacji psychicznej. Praktycy uznają stres za naruszenie wewnętrznej równowagi człowieka – biologicznej lub psychicznej, a wszystko, co powoduje owe zaburzenia, nazywają stresorami.

Stres mobilizuje organizm, wyzwalając pewną gotowość do odnalezienia się w nowej sytuacji. Podejmowanie działań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi. Nie zawsze się to udaje. Szczególnie trudno poradzić sobie z doświadczeniami traumatycznymi oraz pojawiającymi się w ich konsekwencji zaburzeniami pourazowymi.

Co to jest trauma i jak sobie z nią radzić?

Trauma, czyli uraz psychiczny, oznacza przekroczenie zdolności danej osoby do radzenia sobie ze stresem i do adaptacji. Powoduje trwałą zmianę w psychice, na skutek nagłego, przykrego, wywołującego silny stres przeżycia. Traumatyczne doświadczenie wiąże się przede wszystkim z poważną obawą o własne życie lub zdrowie, co powoduje znaczące zmiany w codziennym funkcjonowaniu i może prowadzić do wystąpienia objawów zespołu stresu pourazowego (PTSD). Samodzielnie podejmowane próby powrotu do stanu sprzed traumatycznego wydarzenia mogą okazać się wówczas nieskuteczne. W tym przypadku wymagana jest specjalistyczna pomoc psychologiczna.

Następstwami doznanej traumy mogą być m.in.: lęk, żałoba, depresja, zachowania agresywne i autoagresywne (w tym próby samobójcze), objawy psychotyczne, zaniżone poczucie własnej wartości, problemy społeczne.

Ostra reakcja na stres (ASD) a PTSD

Ostra reakcja na stres to zaburzenie pourazowe, które występuje znacznie częściej niż PTSD, jako bezpośrednia reakcja na traumatyczne doświadczenie. Choć przejawia się w sposób bardzo dotkliwy, zwykle szybko ustępuje. Dlatego bardzo ważne jest właściwe zaopiekowanie się osobą, która doznała ostrej reakcji na stres. Od tego zależy jej późniejszy stan psychiczny. Pomoże w tym znajomość objawów ASD.

Objawy ostrej reakcji na stres

Jak rozpoznać ostrą reakcję na stres i wesprzeć osobę, która doświadczyła traumy? Objawy ASD obejmują zarówno dolegliwości somatyczne, jak i psychiczne. Do symptomów somatycznych zaliczamy przede wszystkim:

krótkotrwałą utratę przytomności,
duszności i przyspieszone bicie serca,
nudności oraz biegunkę,

zagubienie, dezorientację,
problemy z koncentracją i wykonywaniem prostych czynności,
odrętwienie, zobojętnienie.

Psychiczne objawy ostrej reakcji na stres (ASD):

lęk, silne napięcie,
wrażenie derealizacji, oderwania od rzeczywistości,
dojmująca rozpacz i brak nadziei,
poczucie braku kontroli nad sobą i swoim zachowaniem,
rzadziej gniew i agresja słowna, skierowana do osób, które starają się pomóc.

Jeśli objawy ASD utrzymują się ponad miesiąc, a także pojawiają się nowe symptomy zaburzenia pourazowego, należy zwrócić się o pomoc psychologiczną do specjalisty. Istnieją bowiem wówczas przesłanki do zdiagnozowania zespołu stresu pourazowego (PTSD).

Zespół stresu pourazowego (PTSD) – definicja, objawy, leczenie

Zgodnie z naukową definicją, zespół stresu pourazowego, zwany również zaburzeniem stresowym pourazowym, to forma reakcji organizmu na traumę, czyli skrajnie stresujące wydarzenie. Do tego rodzaju zdarzeń zalicza się m.in.: działania wojenne, katastrofy, klęski żywiołowe, wypadki komunikacyjne, szczególnie brutalne napaści, uprowadzenia i gwałty, molestowanie, zdiagnozowanie śmiertelnej choroby.

Traumatyczne doświadczenia powodują występowanie pewnych objawów, które pojawiają się zwykle w okresie od 1 do 6 miesięcy po zdarzeniu, utrudniając lub wręcz uniemożliwiając człowiekowi prawidłowe funkcjonowanie. Przeciążony traumą system przetwarzania informacji i adaptacji nie jest w stanie poradzić sobie samodzielnie z tak silnym stresem.

Objawy zespołu stresu pourazowego – kryteria diagnostyczne

W najnowszym wydaniu klasyfikacji chorób ICD-11, zawężono spektrum objawów, których występowanie jest niezbędne do rozpoznania zespołu stresu pourazowego. Wymienione poniżej symptomy muszą występować minimum przez kilka tygodni oraz znacząco zaburzać funkcjonowanie osoby, która doświadczyła traumy, w ważnych obszarach jej życia – prywatnym, zawodowym, społecznym.

Diagnoza będzie możliwa, jeśli PTSD wiąże z ekspozycją na jednorazowe, ekstremalnie groźne wydarzenie lub na serię takich wydarzeń. Jednocześnie muszą pojawić się objawy, podzielone na trzy główne kategorie:

ponowne przeżywanie traumatycznego wydarzenia (wydarzeń) – natrętne wspomnienia, retrospekcje, koszmary senne, do tego silne lub przytłaczające emocje, zwłaszcza dojmujący strach lub poczucie zagrożenia, wraz z dotkliwymi odczuciami fizycznymi,

unikanie myśli i wspomnień o traumatycznym wydarzeniu (wydarzeniach), a także aktywności, sytuacji i osób, które mogą o nim przypominać,

uporczywe poczucie zwiększonego i wciąż aktualnego zagrożenia – nadmierna czujność, nadpobudliwość, drażliwość, stres emocjonalny, strach w reakcji na nagłe bodźce, np. niespodziewany hałas.

PTSD – objawy somatyczne

Trudno się dziwić, że w reakcji na tak silny stres, nasz organizm reaguje również dolegliwościami natury fizycznej. Do najczęściej występujących objawów somatycznych, związanych z zespołem stresu pourazowego, należą m.in.:

chroniczne bóle głowy i brzucha,
problemy żołądkowe,
apatia i bezsenność,
ogólnie złe samopoczucie psychofizyczne.

Somatyczne objawy PTSD należą do indywidualnych reakcji biologicznych danego organizmu na traumatyczne wydarzenie. Najważniejsze jest zapewnienie osobie, która doświadczyła traumy, specjalistycznej pomocy psychologicznej. Najlepsze efekty przynosi długoterminowa psychoterapia pod okiem doświadczonego terapeuty.

Zastanawiasz się, gdzie najlepiej leczyć zespół stresu pourazowego? Terapia w Pracowni Rozwoju Osobistego Kreska – Poznań to wybór doświadczonej kadry i sprawdzonych metod.

Metody leczenia zespołu stresu pourazowego i ostrej reakcji na stres

Leczenie ostrej reakcji na stres (ASD) oraz zespołu stresu pourazowego (PTSD) obejmuje pomoc psychologiczną, a w niektórych przypadkach również farmakoterapię, która przynosi ukojenie w stanach lękowych i depresyjnych. Zwykle stosuje się kilka długoterminowych metod psychoterapii, w tym głównie terapię poznawczo-behawioralną, terapię psychodynamiczną oraz terapię rodzinną. Dzięki nim osoba dotknięta traumą ma szansę oswoić się z przeżytymi doświadczeniami i wrócić do zdrowia.

Nieleczony zespół stresu pourazowego

Dlaczego warto jak najszybciej zwrócić się o pomoc psychologiczną po traumatycznych doświadczeniach? Nieleczony zespół stresu pourazowego może przez wiele lat wywoływać nawracające objawy psychiczne i somatyczne, a w skrajnych przypadkach – przyczynić się do wystąpienia trwałej zmiany osobowości. Ogromnym zagrożeniem mogą być wówczas stany depresyjne oraz towarzyszące im myśli samobójcze.

Nie lekceważ pierwszych objawów ASD oraz PTSD. Wybierz poradnię psychologiczną i jak najszybciej po doświadczeniu traumatycznym zgłoś się po pomoc do specjalistów.